Szakłak – właściwości, zastosowanie, skutki uboczne

Szakłak pospolity, czyli ciernisty krzew

Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica L.) to gatunek krzewu (również drzewa) należący do rodziny szakłakowatych (Rhamnaceae). Znany jest również pod angielską nazwą Buckthorn oraz nazwą zwyczajową jeleni głóg. Natomiast sama nazwa gatunkowa Rhamnus cathartica znaczy dosłownie ciernisty krzew. Ze względu na pędy zakończone krzyżującymi się cierniami, w niektórych terenach określany był jako krzyżowaciec.

Szakłak pospolity dorasta nawet do 6. metrów i charakteryzuje się karłowatym pniem oraz luźną i nieregularną koroną. Delikatne, krótko owłosione i ułożone naprzemiennie liście charakteryzują się dużą zmiennością – są eliptyczne lub jajowate.

Szakłak pospolity kwitnie w maju i czerwcu a zebrane w pęczki (2-5 sztuk) kwiaty wyrastają w kątach liści. Choć niewielkich rozmiarów charakteryzują się przyjemnym zapachem i są chętnie oblatywane przez pszczoły (szakłak jest rośliną miododajną). Kuliste owoce są czarnymi pestkowcami, które dojrzewają we wrześniu.

Szakłak pospolity, ze względu na ciernie oraz przebarwiające się jesienią dekoracyjne liście może być z powodzeniem stosowany (podobnie jak inne cierniste rośliny ozdobne) jako ozdobny żywopłot. Jest rośliną mało wymagającą zarówno pod względem gleby (preferuje średnio wilgotne o pH obojętnym lub zasadowym) jak i klimatu; dobrze poradzi sobie zarówno na stanowiskach zacienionych jak i suchych oraz słonecznych, choć zdarzają się nawet stanowiska szakłaku na terenach podmokłych. Często spotkać go można na obrzeżach lasów.

Szakłak pospolity – nie tylko antranoidy

Surowcem jest:

• dojrzały owoc szakłaku (Rhamni catharticae fructus); wymaga suszenia przewiewowego lub w suszarni w temperaturze poniżej 45 stopni Celsjusza;
• kora szakłaku (Rhamni catharticae cortex); młodą korę z pni i/lub gałęzi zbiera się na wiosnę jeszcze przed rozwojem liści i suszy przez 2 godziny w temperaturze 100 stopni Celsjusza lub przechowywuje przynajmniej rok czasu od momentu zbioru.

Owoce zawierają antrazwiązki (m.in. glukofrangulina A, frangulina A, glukozydy franguloemodyny), flawonoidy (w tym pochodne kwercetyny), garbniki katechinowe, węglowodany, pektyny oraz kwas askorbowy (witamina C). Natomiast kora zawiera związki antranoidowe (w tym frangulinę), garbniki, flawonoidy, związki mineralne.

Szakłak pospolity – nie tylko właściwości przeczyszczające

Tak owoce jak i kora szakłaku stosowane są zarówno jako pojedyncze surowce jak i w mieszankach, głownie ze względu na swoje właściwości przeczyszczające. Zawarte w surowcach antrazwiązki działają drażniąco, nasilając ruchy robaczkowe jelita grubego, co skutkuje wypróżnieniem po upływie 8-10 godzin od momentu zażycia preparatu. Z tego powodu surowce zawierające antrazwiązki najlepiej przyjmować wieczorem, by działanie przeczyszczające wystąpiło rano.

Szakłak pospolity wykazuje również pozytywny wpływ na pracę wątroby. Po podaniu przetworów z szakłaka obserwuje się działanie żółciopędne, dlatego zaleca się je również jako środek żółciotwórczy; jednak w tym przypadku surowiec nie jest stosowany samodzielnie a jedynie jako składnik mieszanki o ziołowej raz z innymi surowcami o takim działaniu.

Szakłak pospolity – przetwory i ich przygotowanie

Owoce szakłaku po rozdrobnieniu (zmieleniu) można wymieszać z dżemem lub miodem (1 łyżeczka owoców na porcje, popić wodą) lub zalać wrzątkiem i parzyć przez kwadrans po czym przecedzić i wypić. W obu przypadkach preparaty należy przyjmować wieczorem jako typowy środek przeczyszczający.

Natomiast z kory szakłaku należy przygotować odwar: pół łyżeczki rozdrobnionej kory zalać szklanką letniej wody, zagotować i gotować przez kwadrans; odstawić na kolejny kwadrans i przecedzić. Stosować jak przetwory z owoców szakłaku, przy czym na pierwszy dzień najlepiej zastosować tylko połowę porcji a jeśli efekt przeczyszczający nie wystąpi, kolejnego wieczoru wypić całą porcję płynu.

Szakłak pospolity – wykorzystywany od starożytności

Już od czasów starożytnych szakłak pospolity wykorzystywano do barwienia skór, tkanin oraz drewna. Owoce szakłaku służyły do wytwarzania zielonego barwnika, tzw. safgrinu. Ponadto z świeżej kory wytwarzano barwnik żółty, natomiast z suszonej – zielony.

W średniowieczu z szakłaku pospolitego wykonywano rzeszota do oczyszczania zboża, co spowodowało nadanie mu takich nazw ludowych jak rzeszecina, reszenica czy trzęsiecina. Wyrabiano z niego również tzw. nasieki; rodzaj maczugi, która powstawała w wyniku nacięcia młodych drzewek (pni) i pozostawienia w powstałych szczelinach ostrych kamyków, które wrastały w pień z biegiem czasu. Z drewna szakłaku pospolitego wyrabiano również laski do maselniczek i cybuchy do fajek.

Wieszano też gałązki szakłaku pospolitego jako ochronę przeciw czarom i wierzono, że kijem z tej rośliny przepędzić można diabła a okadzona nim krowa będzie bezpieczna od nawet najpotężniejszych czarów. Natomiast młode gałązki szakłaku pospolitego wykorzystywano do wykonywania palm wielkanocnych.

W ziołolecznictwie ludowym rosół z koguta lub kury (w zależności od płci leczonego dziecka) w którym wygotowane zostały pędy szczytowe szakłaku pospolitego służył do kąpieli przeciwko suchotom u dzieci.

Szakłak pospolity – przeciwwskazania i skutki uboczne

Szakłak pospolity jest surowcem zaliczanym do środków przeczyszczających o sprawdzonym działaniu, jednak – jak w przypadku każdego środka zawierającego antrazwiązki – stosowany w nadmiernych dawkach lub przez zbyt długi okres czasu może spowodować niekorzystne działania uboczne:

• długotrwałe stosowanie dużych dawek może skutkować przyzwyczajeniem jelita grubego do działania stymulującego ruchy robaczkowe jelit co – paradoksalnie – prowadzi do zaparć w wyniku wystąpienia tzw. zespołu jelita leniwego, czyli spowolnienia a nawet zaniku pracy jelita pozbawionego działania drażniącego (pacjent musi przyjmować środki przeczyszczające by wystąpił efekt wypróżnienia);
• długotrwałe biegunki prowadzą do zaburzeń wodno-elektrolitowych, z których szczególnie niekorzystne w krótkim czasie jest obniżenie stężenia potasu we krwi.

Przeciwwskazane jest stosowanie preparatów zawierających antrazwiązki w ciąży, ponieważ wywołują one przekrwienie narządów miednicy mniejszej, co może doprowadzić do poronienia. Powinny ich unikać również kobiety karmiące bowiem przenikają do mleka, co może wywołać intensywna biegunkę i niemowlęcia.

Ostrożność, ze względu na możliwość interakcji, powinni również zachować pacjenci przyjmujący leki przeciwarytmiczne, glikozydy nasercowe, glikokortykosteroidy czy niektóre z leków moczopędnych.